" Pokolenia, które nie mają szacunku dla przeszłości - będą zagrożone w swej przyszłości "

Obraz Jana Matejki - Konstytucja 3 Maja 1791

Po latach świetności, Rzeczpospolita w XVIII w. wyraźnie już chyli się ku upadkowi, by w jego końcu zostać pochłoniętą przez sąsiednie państwa. W Poczdamie, 17. II 1720 Prusy podpisały z Rosją traktat w którym wzajemnie zobowiązały się do utrzymania w Polsce istniejącego ustroju i blokowania każdej próby powiększenia wojsk Rzeczypospolitej. Rozgałęziona agentura do końca blokowała próby przywrócenia państwu sterowności, a w końcu pozbawiła je skuteczności. W 1767 Sejm obradujący pod presją ambasadora rosyjskiego Mikołaja Repnina podejmuje uchwały, których gwarantem zostaje caryca Rosji Katarzyna II, a Polska ich skutkiem mocno od niej zależna. Zostaje wywołana przez konfederatów barskich wojna domowa w 1768, którzy nie chcieli się z tym pogodzić. Dochodzi do nieudanej próby porwania króla Stanisława Augusta w 1771, w końcu do pierwszego rozbioru Polski w 1772.

Alegoria rozbioru Polski

Ratowanie Rzeczypospolitej staje się nieuniknione. Zostają przeprowadzone reformy gospodarcze, monetarne, kulturalne, znosi się częściowo pańszczyznę, wprowadza cło generalne, zakłada sporo fabryk, manufaktur i kompanii handlowych. W 1788, za zgodą Rosji (6  października)  zebrał się Sejm pod laską konfederacji, żeby móc przyjmować uchwały większością głosów i wyeliminować liberum veto, co zapoczątkowało reformę ustrojową. Trwał cztery lata i został nazwany Wielkim. 29. III 1790 zawarto przymierze z Prusami, mające na celu wzajemną pomoc, odzyskanie Galicji od Austrii w zamian za przekazanie Prusom Gdańska i Torunia (na to ostatnie nie zgodzili się jednak posłowie). Wkrótce król pruski rezygnuje z przymierza, porozumiewa się z Austrią i powraca do współpracy z Rosją.

Pracowano nad konstytucją intensywnie w małej liczbie osób (Stanisław August, Scypion Piatolli, Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj) od początku 1791 (narodziła się niezwykła ustawa do której nawiązywały pokolenia Polaków zarówno pod zaborami, jak i w Polsce odrodzonej). Ze względu na złą sytuację międzynarodową przyspieszono jej uchwalenie, wykorzystując nieobecność posłów opozycji wypoczywających po Świętach Wielkanocnych. Sejm Wielki ogłosił drugą na świecie konstytucję (po amerykańskiej). Nie trzymano się wymogu głosowania przez ponad połowę posłów i konieczności wcześniejszego ogłoszenia projektu ustawy. Dzięki tym zabiegom udało się uchwalić i podpisać 3 majową Ustawę Rządową, w której: religia katolicka została utrzymana jako religia panująca a przejście na inne wyznanie miało być karane, zagwarantowano wolność wyznawcom innych religii i obrządków; potwierdzono prawa szlachty i zagwarantowano prawa własności, bezpieczeństwa, wolności, zobowiązano szlachtę do obrony Konstytucji i Rzeczypospolitej; zapewniono nietykalność osobistą mieszczanom (bez wyroku sądowego nie można było ich skazać); chłopów objęto opieką prawa i państwa, zapewniono im wolność poruszania się po kraju i za jego granice oraz swobodę osiedlania; wprowadzono trójpodział władzy, Rzeczypospolitą ogłoszono monarchią konstytucyjną; Sejm podzielono na dwie izby - poselską i senatorską - z kadencją dwu letnią, zniesiono liberum weto, konfederacje i wolną elekcję, posłowie i senatorowie mieli być gotowi do obrad w każdej chwili, ustanowiono Sejm Konstytucyjny zwoływany co 25 lat mogący zmienić konstytucje; władza królewska miała być dziedziczna, w skład Straży Praw (rządu) wchodził król i pięciu ministrów, których powoływał król lecz zwolnić ich mógł jedynie Sejm, Król został głową Straży Praw i nie był odpowiedzialny prawnie ani konstytucyjnie ale jego decyzje wymagały akceptacji ministrów. Dzień ten został uznany świętem już 5. V 1791 (ponownie, 3 maja został uznany przez Sejm za święto państwowe 29. IV 1919. Od 1946 święto było zakazane przez władze aż do 6. IV 1990, kiedy Sejm ponownie je przywrócił).

Przeciwko reformom zawiązała się 27. IV 1792 konfederacja targowicka, która odwołała się do Rosji, prosząc ją o pomoc w obaleniu konstytucji  majowej. Wybuchła wojna, zakończona przystąpieniem Stanisława Augusta do Targowicy i podpisaniem aktu kapitulacji wojska polskiego. W 1794 podniesiono bunt przeciwko potędze rosyjskiej zwany insurekcją kościuszkowską. 24. X 1795 nastąpił trzeci rozbiór, oznaczający koniec niepodległości Rzeczypospolitej, której ziemie znalazły się pod zaborami: Austrii, Prus i Rosji. Król Stanisław August Poniatowski 25. XI 1795, podpisał podsunięty mu przez Mikołaja Repnina akt abdykacji, w którym można przeczytać m.in.: „niniejszym aktem najuroczyściej ogłaszamy, że wolnie i z własnej woli wyrzekamy się bez ekscepcji wszelkich praw Naszych do Korony Polskiej, do Wielkiego Księstwa Litewskiego i innych należących do nich krajów, jako też znajdujących się w nich posesji i przynależności; akt ten uroczysty abdykacji Korony i rządu Polski w ręce Najjaśniejszej Imperatorowej Wszech Rosji składamy dobrowolnie...”. Pomimo, że rozbiory były już przeprowadzone, powstanie kościuszkowskie stłumione i naród w stanie bezbronności, Katarzynie II zależało jeszcze na podpisie Stanisława Augusta, ponieważ królewski podpis legitymizował rozbiór i likwidację państwa !

Marek Matlak