Naszym obowiązkiem jest pamiętać o niezwykle cennym przesłaniu mówiącym:

„Pokolenia, które nie mają szacunku dla przeszłości – będą zagrożone w swej  przyszłości ”.

Państwo Polskie w bieżącym roku obchodzi 98 rocznicę odzyskania niepodległości po 123 latach niewoli i upokorzenia.

Droga do Niepodległości

Rzeczpospolita po latach świetności, chyląca się już w osiemnastym wieku ku upadkowi, zostaje w jego końcu pochłonięta przez sąsiednie państwa. Jedną z najważniejszych przyczyn jej rozkładu było podpisanie w 1720 traktatu w Poczdamie, w którym Prusy i Rosja wzajemnie zobowiązały się do utrzymania w Polsce istniejącego ustroju i blokowania każdej próby powiększenia wojsk Rzeczypospolitej. Rozgałęziona agentura do końca udaremniała próby przywrócenia państwu sterowności, a w końcu pozbawiła je skuteczności. W 1767 Sejm obradujący pod presją ambasadora rosyjskiego Mikołaja Repnina podejmuje uchwały, których gwarantem staje się caryca Rosji Katarzyna II. Od tego czasu Polska staje się silnie zależna od wschodniego sąsiada. Doprowadza to do kryzysu państwowości m.in. wojny domowej wywołanej przez konfederatów barskich nie godzących się na protektorat Rosji, a w końcu do pierwszego rozbioru Polski w 1772 zrealizowanego przez Austrię Prusy i Rosję. Konieczność ratowania Rzeczypospolitej staje się nieunikniona, przeprowadzone zostają reformy gospodarcze, monetarne, kulturalne, częściowo zniesiono pańszczyznę, wprowadzono cło generalne, zakładano wiele fabryk, manufaktur i kompanii handlowych. W 1788 za zgodą Rosji zebrał się Sejm pod laską konfederacji, żeby móc przyjmować uchwały większością głosów i wyeliminować liberum veto, był to początek reformy ustrojowej. Trwał cztery lata i został nazwany Wielkim. Prace nad konstytucją prowadzono intensywnie w niewielkim gronie osób od początku 1791, narodziła się niezwykła ustawa, do której nawiązywały pokolenia Polaków zarówno pod zaborami, jak i w Polsce odrodzonej, uchwalona i podpisana 3 maja.

Obraz Jana Matejki - Konstytucja 3 Maja 1791

Słabość państwa zgnębionego walką stronnictw była jednak zbyt wielka. W 1793 nastąpił drugi rozbiór Polski z udziałem Prus i Rosji, będący następstwem konfederacji targowickiej z 1792 odwołującej się do Rosji, która „pomocy” chętnie udzieliła. W 1794 wybuchł bunt przeciwko potędze rosyjskiej zwany powstaniem lub insurekcją kościuszkowską. Trzeci rozbiór Polski dokonany przez Austrię, Prusy i Rosję, oznaczający koniec niepodległości Rzeczypospolitej na ponad stulecie, następuje w 1795.

Alegoria rozbioru Polski

Wyrazem rosnącej świadomości narodowej w czasie zaniedbania ekonomicznego dawnych ziem polskich w XIX wieku, stał się udział w walkach zbrojnych innych państw (m.in. napoleończycy) oraz Powstania Narodowe w 1831 i 1863. Organizowały się stronnictwa i ugrupowania patriotyczne zarówno na emigracji jak i pod zaborami, dzięki ich wysiłkom „sprawa polska”, była obecna na arenie międzynarodowej. Liczono na pomoc innych państw lub szukano szansy w siłach własnych narodu. Starano się nie poniechać żadnej okazji, aby osłabić zaborców, wspierając czynnie wszelkie rewolucje prowadzone „o wolność waszą i naszą”. W rachubach na odzyskanie niepodległości liczono na wojnę pomiędzy zaborcami wynikłą z osłabienia ich wzajemnych więzi. Wzywano również do pracy organicznej, chcąc wzmocnić potencjał demograficzny, ekonomiczny i kulturalny narodu polskiego. Stawiano opór wobec germanizacji i rusyfikacji, walcząc o polski język, oświatę i religię.

Sztandar z 1831

Temat „sprawiedliwości społecznej” podejmowały partie o charakterze socjalistycznym i rewolucyjnym, działające na emigracji i ziemiach polskich pod koniec XIX w. m.in. takie jak:  Gmina Narodowo-Socjalistyczna; Polska Partia Socjalistyczna; Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego.

Hasła o zniesieniu niewoli zaborczej oraz wszelkiej niesprawiedliwości społecznej propaguje również radykalizujący się ruch ludowy, poprzez Stronnictwo Ludowe.

W 1887 utworzono w Szwajcarii Ligę Polską przekształconą później w Ligę Narodową z młodzieżową przybudówką – Związkiem Młodzieży Polskiej „Zet”. Nurty te zorganizowały z kolei Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne, które głosiło tzw. „ideę wszechpolską” (solidaryzm społeczny i trójzaborową więź wszystkich Polaków). Liderem został Roman Dmowski.

Z początkiem  XX w. stronnictwa polityczne budują swoje organizacje bojowe. Frakcja Rewolucyjna PPS rozbudowuje w 1908 Związek Walki Czynnej (na jego gruncie powstają organizacje „Strzelec” oraz „Związek. Strzelecki”), któremu przewodzą Józef. Piłsudski, Walery Sławek i Aleksander Prystor.

Partia narodowo demokratyczna powołuje do życia własne oddziały bojowe oparte o  organizacje sokole i ruch skautowski. Ludowcy organizują „Drużyny Bartoszowe” i „Drużyny Podhalańskie”.

Wojny bałkańskie, które wybuchły w 1912 spowodowały coraz liczniejsze „nadzieje” na ogólnoświatowy konflikt. Następują próby ugrupowań politycznych zmierzające do zjednoczenia swych działań, powstaje Komisja Tymczasowa Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, w niej komendę nad wszystkimi polskimi siłami zbrojnymi obejmuje Józef Piłsudski. W ewentualnym konflikcie zbrojnym zdecydowano się poprzeć Austrię „do granic polskiego interesu”. Po rozpoczęciu I wojny światowej ściągnięto do Krakowa 6 tys. Strzelców. 6 sierpnia 1914 w kierunku Królestwa wyrusza pierwsza kompania kadrowa z dowodzącym nią Tadeuszem Kasprzyckim. W tym czasie monarchie zaborcze ogłaszały swoje własne manifesty do Polaków mające na celu rozbicie jedności narodowej i wykorzystanie ludności  polskiej do własnej polityki militarnej.

Brygadier Józef Piłsudski  ze swoim sztabem w Kielcach w 1914

Ośrodek dyspozycji polityczno-wojskowej, skupiający jedenaście partii politycznych Galicji i pięć Królestwa zawiązuje się w Krakowie, przyjmując nazwę Naczelnego Komitetu Narodowego. Siły zbrojne, określane jako Legiony Polskie zostają podporządkowane austriackiemu dowództwu NKN. Po wyparciu Rosjan z ziem Królestwa, Piłsudski powołuje do życia konspiracyjną Polską Organizację Wojskową POW.

Odpowiednikiem Naczelnego Komitetu Narodowego w Paryżu jest powołany przez Narodową Demokrację – komitet Narodowy Polski popierający Ententę (sojusz francusko-rosyjsko-angielski). Powstaje z jego inicjatywy tzw. Legion Puławski dowodzony przez Wojciecha Gorczyńskiego, włączony potem do Brygady Strzelców Polskich, przy wojskach rosyjskich.

W roku 1915 na ziemiach Królestwa odradzają się różne formy życia narodowego. Powstają: Komitet Obywatelski miasta Warszawy, Centralny Komitet Narodowy, Polska Straż Obywatelska. W Warszawie powołane zostają dwie wyższe uczelnie: Uniwersytet i Politechnika.

5 listopada 1916 Niemcy i Austria proklamują utworzenie Królestwa Polskiego z ziem byłego zaboru rosyjskiego. Powołano Tymczasową Radę Stanu, której Austriacy oddali pod zwierzchnictwo Polski Korpus Posiłkowy (Legiony).

Car Mikołaj II w grudniu 1916 w rozkazie do wojsk lądowych i marynarki wojennej zapowiada stworzenie Polski wolnej z wszystkich rozdzielonych jej trzech części.

Zapoznany ze sprawami polskimi przez światowej sławy muzyka, wirtuoza i gorącego patrioty Ignacego Paderewskiego - Prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej Thomas Woodrow Wilson w styczniu 1917 mówi o potrzebie powstania Polski zjednoczonej, niepodległej i samoistnej. USA przystępują do wojny przeciwko Niemcom.

W lutym 1917 w Rosji rewolucja obala carat, co umożliwia powstaniu na wschodzie Europy nowej sytuacji politycznej. Od imperium, odrywają się dotąd zależne państwa i tworzą samodzielne. Wykorzystując osłabienie aparatu państwowego Polacy w Rosji organizują Radę Polską Zjednoczenia Międzypartyjnego, ze Stanisławem Wojciechowskim na czele. Wojska polskie podlegając w Rosji Naczelnemu Komitetowi Wojskowemu, podczas wybuchu Rewolucji Październikowej zachowują neutralność. W ostatnich walkach przeciwko Niemcom uczestniczą wojska dowodzone przez generałów Józefa Dowbora Muśnickiego i Józefa Hallera. Część z nich trafia do niewoli, część łączy się z legionami polskimi lub przedziera się w kierunku Odessy. Józef Haller dociera do Francji, by stanąć na czele sił polskich tworzonych na Zachodzie, które od barwy mundurów nazywano „błękitną armią”.

Wielu wybitnych polityków popiera na arenie międzynarodowej sprawę polską, między innymi minister spraw zagranicznych Francji Stephen Pichon, złożył w Izbie Deputowanych w grudniu 1917 oświadczenie domagające się Polski jednej, niepodległej, niepodzielnej, z wszelkimi gwarancjami swobodnego rozwoju politycznego, gospodarczego i militarnego. W styczniu 1918 prezydent USA Wilson oświadczył w słynnym 14 punktowym programie urządzenia świata po zakończeniu wojny: „Należy stworzyć niezawisłe państwo polskie w granicach etnicznych i z dostępem do morza”. Minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, lord Artur J. Balfour w przemówieniu lutowym 1918 w Izbie Gmin opowiedział się za zwrotem przez Niemcy wszystkich ziem zabranych Polsce.

Thomas Woodrow Wilson - Prezydent USA (1913-1921)

Kolejnym aktem o międzynarodowym znaczeniu była wydana w Wersalu deklaracja szefów rządów Anglii, Francji, i Włoch, stwierdzająca, że „utworzenie Polski zjednoczonej i niepodległej z dostępem do morza, stanowi jeden z warunków trwałego i sprawiedliwego pokoju oraz rządów prawa w Europie”.

Polityka państw centralnych w kwestii polskiej została usztywniona. Dowództwo i wojsko polskie odmówiło przysięgi na wierność cesarzom Austrii i Niemiec. Polskie formacje zostały rozwiązane, żołnierzy z terenów Galicji wysłano na front włoski włączając ich do wojska austriackiego, pochodzącch z Królestwa internowano w Beniaminowie (oficerowie) i Szczypiornie. Józefa Piłsudskiego i Kazimierza Sosnkowskiego aresztowano 21 lipca 1917 i osadzono w twierdzy magdeburskiej. Tymczasową Radę Stanu usunięto, zastępując ją Radą Regencyjną z ograniczonym zakresem jej władzy.

Ideę Legionów  w społeczeństwie krzewi konspiracyjna POW, domagając się uwolnienia Piłsudskiego. Na Śląsku, w Wielkopolsce, w Prusach Zachodnich i wschodnich podnoszą się głosy na rzecz polskości (Wojciech Korfanty, ks. Stanisław Adamski). Aktywizuje społeczeństwo polskie nieoczekiwany zwrot w działaniach wojennych, rozpad monarchii austriackiej i kapitulacja Niemiec. Powstaje w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna z ramienia której, brygadier płk Bolesław Roja dowodząc ochotniczym wojskiem 28 października 1918 rozbija garnizon austriacki i obejmuje komendę nad oddziałami polskimi.

Po początkowych nieporozumieniach na Śląsku Cieszyńskim pomiędzy ludnością polską i czeską, Cieszyńska Rada Narodowa i Narodni Vybor zawierają układ zgodnie z którym powiat bielski i cieszyński miały podlegać polskiej władzy.

7 listopada 1918 w Lublinie powstaje Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej, którego premierem zostaje socjalista Ignacy Daszyński. W wydanym manifeście, za zasadnicze kwestie przyszłego państwa uznał: niepodległość wszystkich ziem zamieszkałych przez ludność polską; zlikwidowanie Rady Regencyjnej; zwołanie Sejmu Ustawodawczego; unormowanie stosunków z narodami litewskim, białoruskim i ukraińskim; równouprawnienie obywateli; ośmiogodzinny dzień pracy; wolność sumienia, prawo do strajku, wolność zrzeszania się; wniesienie do sejmu ustaw o reformie rolnej, nacjonalizacji przemysłu, powszechnym nauczaniu i zabezpieczeniu socjalnym. Zażądano opuszczenia przez obce wojska ziem polskich. W sumie w listopadzie ukształtowało się kilka ośrodków władzy: w Warszawie, Krakowie, Poznaniu i w Lublinie. Dalej w Paryżu funkcjonował Komitet Narodowy Polski w Paryżu.

Podpisanie zawieszenia broni w wagonie kolejowym  w Compiegne

10 listopada do Warszawy  przybywa zwolniony z twierdzy magdeburskiej Józef Piłsudski. Przystąpiono  do rozbrajania Niemców i likwidowania okupacji w Królestwie. Piłsudski obok władzy wojskowej przekazanej mu 11 listopada 1918 ( w tym samym dniu w lasku pod Compiegne, Niemcy podpisują kapitulację) przez Radę Regencyjną, przejmuje także władzę cywilną. Drugim ośrodkiem dyspozycji politycznej był nadal obóz narodowo demokratyczny z Romanem Dmowskim na czele, dlatego w obliczu zbliżającej się konferencji pokojowej w Paryżu i potrzeby skierowania na nią jednolitego przedstawicielstwa polskiego nasuwała się konieczność kompromisu pomiędzy rywalizującymi ośrodkami władzy. Ostateczny kres dwugłosowi w podejmowaniu decyzji politycznych na forum międzynarodowym, położyło ofiarowanie Paderewskiemu przez Naczelnika Państwa fotelu premiera wraz z teką ministra spraw zagranicznych.

Dramat bezprawnie rozebranego i upokarzanego kraju przechodził powoli do historii. Państwo polskie do lutego 1919 zostało uznane przez wszystkie państwa zwycięskiej koalicji. Trzeba było jeszcze rozwiązać problemy unifikacji prawnej, monetarnej, integracji społecznej oraz kwestii granic. Po 123 latach niewoli Polska stała się faktem.

                                                                                                               Marek Matlak